Ekspresjonizm - klp.pl
Streszczenia i opracowania lektur szkolnych klp klp.pl
Wyjaśnienie terminu

Termin „ekspresjonizm” pochodzi z jÄ™zyka Å‚aciÅ„skiego, w którym expressio oznacza „wyraz, wyrażenie”. ZaczÄ™to używać go powszechnie na poczÄ…tku XX wieku, gdy narodziÅ‚ siÄ™ awangardowy, nowoczesny prÄ…d, który zapisaÅ‚ siÄ™ w historii literatury jako powiew Å›wieżoÅ›ci przynoszÄ…cy nowe tendencje, formy czy tematy.

Czas trwania

Prąd narodził się na początku XX wieku, a dokładniej około 1910 roku. Od tej daty przez ponad 10 lat inspirował, powodował dyskusje, wywoływał kontrowersje. Lata jego rozkwitu przypadają na 1910-1925 rok.

Zakres oddziaływania

Prąd narodził się w Niemczech, bo stopniowo rozpowszechnić się na całą Europę. Warto jednak podkreślić, że nigdzie indziej nie miał tylu zwolenników, co w ojczyźnie Goethego i Hegla.

Geneza

Po spustoszeniach i klęskach, jakie przyniosła ze sobą I wojna światowa, Europę opanował kryzys polityczno-społeczny. Ludzie czuli się samotni, byli niepewni jutra, a przede wszystkim zagubieni z powodu braku poczucia bezpieczeństwa. Artyści nie potrafili odnaleźć się w świecie opanowanym przez nieznane technologie, którym rządził pieniądz. W końcu stworzyli światopogląd, w którym odnaleźli ratunek i częściowe wyjaśnienie obserwowanych dziejów historii.

Choć tendencje ekspresjonistyczne pojawiły się już poprzednich epokach (można je dostrzec w średniowieczu, baroku czy romantyzmie), a pierwsze oznaki nowego kierunku rozwoju literatury odnaleźć można w monachijskim czasopiśmie Die Erde w latach 1905-1906, to prąd i wywołał ostrą dyskusję wraz z pojawianiem się artykułów na jego temat około 1910 roku w czasopismom: Pan, Die Aktion i Der Sturm, Die Weissen Blätter, Literarisches Echo, Das Ziel czy Genius.

Fazy rozwoju

Fazy rozwoju ekspresjonizmu, pozostającego cały czas w opozycji do realizmu, rozróżnił w 1976 roku Artur Hutnikiewicz w swojej książce Od czystej formy do literatury faktu. Podzielił prąd na:

- Fazę wyjściową, obejmującą początku kształtowania się zasad teoretycznych kierunku, trwającą do wybuchu I wojny światowej, w której dominującym nurtem były tendencje metafizyczno-moralistyczne.
- Fazę drugą, trwającą przez całą I wojnę światową, w której zaistniała odmiana rewolucyjna, mająca na uwadze problemy społeczno-polityczne,
- Fazę trzecią, czyli ekspresjonizm schyłkowy, gdy na pierwszy plan wysunęły się tendencje surrealistyczne.

Założenia

XX-wieczny ekspresjonizm zakłada:
- sprzeciw wobec skupionego na konkretnych punktach programu, realistycznego i przewidywalnego naturalizmu oraz psychologizmu (antypsychologizm ekspresjonizmu) w myśl hasła: Nie sztuka naśladuje życie, lecz życie sztukę!
- przeciwstawienie się modernizmowi, pojmowanemu jako kierunek, który nie sprawdził się w sytuacji wojny,
- opowiadanie się za powrotem do źródeł kultury, czyli moralności, duchowości, próbę odnowienia mistycyzmu, co wynika z reakcji na kryzys polityczno-społeczny,
- rezygnację z mieszczańskiego stylu życia,
- próbę powrotu do tego, co prymitywne i pierwotne, odwieczne,
propagowanie postaw, tez, symboli, stylizacji językowej czy zasad, którymi wypełnione są stronice mitologii greckiej i rzymskiej,
- nadrzędność prawdy wobec estetyki,
- ekspresjÄ™ „ja”, pojmowanÄ… jako dążenie do przekazywania w dzieÅ‚ach emocji jednostki by zbliżyć siÄ™ do Absolutu, jako najważniejszy wyznacznik estetyki,
- odwrócenie uwagi artysty od formy dzieła,
- wiarę, że jedynym bytem jest byt duchowy,
- przypisywanie poecie roli wizjonera, czyli profety,
- poetykę nastawioną na dążenie do uogólnień, typizację i symbolizację postaci.

Przejawy w kulturze

Ekspresjonizm „odnalazÅ‚” swe miejsce przede wszystkim w lirce, w której twórcy mogli dzielić siÄ™ z odbiorcami onirycznym, gwaÅ‚townymi, niepokojÄ…cymi wizjami. Przejawia siÄ™ w zastosowaniu takich form wyrazu, jak:
- chaos,
- liczne wykrzykniki, pauzy, pocięte, urwane zdania,
- „poetyka krzyku”,
- barbaryzacja języka,
- wizyjność,
- skrót,
- symbol,
- alegoria,
- zdynamizowanie struktury i fabuły dzieła,

Operowanie takimi kategoriami estetycznymi, jak groteska, brzydota, deformacja, kontrast, zniekształcenie, przejaskrawienie, wyolbrzymienie, improwizacja.

Inspiracje

Ekspresjonizm wyrósÅ‚ na gruncie monizmu spirytualistycznego – XX-wiecznego kierunku w filozofii, który przyciÄ…gnÄ…Å‚ na poczÄ…tku wieku mnóstwo ludzi poszukujÄ…cych odpowiedzi na odwieczne pytania ludzkoÅ›ci. Poza tym twórców prÄ…du zainspirowali także William James (pragmatyzm), Fryderyk Nietzsche (dionizyjskość), Zygmunt Freud (psychoanaliza) oraz Hengi Bergson (z jego intuicjonizmu zaczerpnÄ™li poglÄ…d na spontaniczne wyrażanie myÅ›li).

Na uksztaÅ‚towanie ekspresjonizmu znaczny wpÅ‚yw miaÅ‚a także twórczość amerykaÅ„skiego poety uważanego za „ojca” wiersza biaÅ‚ego – Walta Whitmana, Rosjanina specjalizujÄ…cego siÄ™ w powieÅ›ciach psychologicznych – Fiodora Dostojewskiego, francuskiego symbolisty i skandalisty Arthura Rimbauda.

Przedstawiciele w Polsce

Tadeusz MiciÅ„ski – choć jest on poetÄ… epoki MÅ‚odej Polski, to tendencje ekspresjonistyczne sÄ… obecne w jego utworach (podobnie jak w wierszach, powieÅ›ciach, dramatach czy artykuÅ‚ach StanisÅ‚awa Przybyszewskiego - Powrotna fala (NaokoÅ‚o ekspresjonizmu), Ekspresjonizm, SÅ‚owacki i Genezis z ducha, a zwÅ‚aszcza w cyklu Lucyfer, In loco tormentorum, w dramacie W mrokach zÅ‚otego paÅ‚acu, czyli Bazylissa Teofanu.

Jerzy Hulewicz – to on przyczyniÅ‚ siÄ™ w najwiÄ™kszym stopniu do przeniesienia niemieckiego prÄ…du literackiego na polski grunt. W 1917 roku zaczÄ…Å‚ wydawać w Poznaniu dwutygodnik "Zdrój" (1917-1922), które szybko staÅ‚o siÄ™ czoÅ‚owym tytuÅ‚em polskich piewców ekspresji jako czoÅ‚owego Å›rodka wyrazu. To wÅ‚aÅ›nie w "Zdroju" Hulewicz zaczÄ…Å‚ publikować swoje ekspresjonistyczne poglÄ…dy, powiÄ™kszajÄ…c tym samym regularnie materiaÅ‚, który w 1921 roku zostaÅ‚ zawarty w książce Ego eimi. E ewangeliey Jezu Chrysta wedÅ‚ug spisania Janowego. Rzecz o Duchu uźrzana.

Hulewicz współtworzył także grupę Bunt, która zrzeszała młodych poetów, pisarzy i dziennikarzy. Jej pozostałymi członkami byli między innymi:
- Witold Hulewicz,
- Małgorzata i Stanisław Kubiccy,
- Władysław Skotarek,
- Adam Bederski,
- August Zamoyski,
- Jan Stur (Feingold), autor manifestu Czego chcemy,
- Zenon Kosiedowski, autor tekstu programowego Z zagadnień twórczości.
Gdy w 1918 roku „buntownicy” zorganizowali wystawÄ™ ekspresjonistycznych obrazów w Poznaniu, do czasopisma "Zdrój" zaczÄ™to dodawać także tzw. "Zeszyt Buntu".

Przedstawiciele na świecie

Poeci:
- Georg Trakl – Austriak, który specjalizowaÅ‚ siÄ™ w pisaniu dekadenckich i katastroficznych wierszy poruszajÄ…cych takie tematy, jak sens istnienia, Å›mierć, zakÅ‚ada, starość i przemijanie. WpisaÅ‚ siÄ™ do historii literatury nie tylko poprzez swoje dzieÅ‚a, lecz także dziÄ™ki atmosferze skandalu, która towarzyszyÅ‚a mu prawie od chwil narodzin. Znawcy jego biografii utrzymujÄ…, że gdy ten dwudziesto paroletni farmaceuta zostaÅ‚ wcielony do armii i wysÅ‚any na front I wojny Å›wiatowej, popadÅ‚ w depresjÄ™, która towarzyszyÅ‚a mu już do Å›mierci, którÄ… prawdopodobnie przyspieszyÅ‚ zażywajÄ…c zbyt dużą dawkÄ™ kokainy. Ponadto Trakl szokowaÅ‚ nieskrywanym uczuciem do siostry Gerty oraz regularnymi, wieloletnimi wizytami w domach publicznych.

- Else Lasker-Schüler, niemiecka poetka narodowości żydowskiej, debiutująca w 1902 roku tomikiem Styx.

- Georg Heym, Niemiec, którego dzieło Marathon (wydane pośmiertnie w 1914 roku) polscy czytelnicy mogli poznać w 2001 roku, gdy ukazało się w przekładzie Andrzeja Lama pod tytułem Armada nocy.

- Franz Werfel – austriacki pisarz, którego Å‚Ä…czyÅ‚a przyjaźń z Franzem KafkÄ….

- Bertolt Brecht – niemiecki pisarz, dramaturg, teoretyk i znawca teatru, inscenizator, autor miÄ™dzy innymi takich ekspresjonistycznych tomów, jak Wiersze wybrane (1954) czy Postylla domowa i inne wiersze (1988).

Dramaturdzy:

- Bertolt Brecht – niemiecki dramaturg zainspirowany marksizmem, twórca tekstów peÅ‚nych buntowniczego tonu, ostrych rewolucyjnych zawoÅ‚aÅ„ czy akcentów spoÅ‚ecznych. W roli bohaterów swoich dramatów obsadzaÅ‚ najczęściej i najchÄ™tniej robotników, ludzi pokrzywdzonych przez innych, a piÄ™tnowaÅ‚ i oskarżaÅ‚ zapatrzonych w siebie mieszczan, materialistów i kapitalistów. Jego twórczość ma charakter buntowniczy, rewolucyjny; jest spoÅ‚ecznie zaangażowana.

- Ernst Barlach, niemiecki rzeźbiarz, malarz i poeta, specjalizujÄ…cy siÄ™ zarówno w prÄ…dzie ekspresjonistycznym, jak również i nurcie secesyjnym. W swoich wierszach – zniszczonych prawie caÅ‚kowicie przez niechÄ™tnych mu nazistów - staraÅ‚ siÄ™ propagować pierwiastki ludowe, ponieważ ceniÅ‚ dokonania przodków.

- Carl Sternheim, Niemiec tworzący ekspresjonistyczne dramaty i opowiadania. Do najważniejszych dzieł Sternheima zaliczamy głośny cykl Aus dem bürgerlichen Heldenleben, pisany w latach 1911-1922, w skład którego wchodzą trzy części: Die Hose, Der Snob,1913.

Prozaicy:

- Alfred Döblin, najbardziej znanym ekspresjonistycznym dzieÅ‚em tego niemieckiego lekarza żydowskiego pochodzenia jest porównywana do Ulissesa Jamesa Joyce’a, wypeÅ‚niona kolażami i zorganizowana wokół zasady symultanicznoÅ›ci powieść – Berlin Alexanderplatz: dzieje Franciszka Biberkopfa z 1929 roku, którÄ… zapisaÅ‚ siÄ™ w historii literatury jako autor najważniejszej niemieckiej powieÅ›ci wielkomiejskiej.

- Franz Werfel, przyjaciel autora Procesu Franza Kafki.

- Max Brod, Czech równie dobrze radzący sobie w dziedzinie pisarstwa, jak i na nurcie muzycznym (był uznanym kompozytorem). Największą sławę, szacunek i zarazem dezaprobatę zyskał, gdy jako wykonawca testamentu opublikował część dzieł swojego zmarłego na gruźlicę krtani przyjaciela Franza Kafki (choć ten nie wyraził na to zgody, to jednak złośliwi twierdzą, że doskonale wiedział, że Brod nie spali jego dzieł i nie wypełni ostatniej woli).

- Klabund, niemiecki dramaturg i poeta, który swój pseudonim zaczerpnął od słów der Klabautermann (czyli duch okrętu pojawiający się, gdy ten tonie; symbol nadchodzącej katastrofy) i der Vagabund (włóczęga). Choć marł w wieku 38 lat, pozostawił wiele znaczących utworów prozatorskich, takich jak powieść sowizdrzalską z 1918 roku Bracke, powieść Rasputin (1928/1929) czy powieść Borgia (1928).

Wpływ na inne dziedziny sztuki

Ekspresjonizm miał wpływ nie tylko na literaturę. Odcisnął swe piętno także na muzyce (Arnold Schonberg zasłynął jako twórca muzyki atonalnej; wprowadzano formy operujące kontrastem i dysonansem), teatrze (wystarczy wspomnieć chociażby dzieła Bertolda Brechta, pełne skrótowości, symboliki, alegorii), filmie (np. Gabinet Doktora Caligari Roberta Wienego, Nosferatu Friedricha Murnau, Doktor Mabuse Fritza Langa, w których eksponuje się niezwykłe stany psychiczne bohaterów, niesamowitość i fantastykę), plastyce (każdy kojarzy chyba wyrazisty, jaskrawy, gwałtowny obraz Edvarda Muncha Krzyk czy wizje malarskie i grafiki Bronisława Linkego, jak również twórczość Oskara Kokoschki).



Polecasz ten artykuł?TAK NIEUdostępnij






  Dowiedz siÄ™ wiÄ™cej
1  „W maÅ‚ym dworku” - streszczenie
2  Formizm
3  Teoria wzglÄ™dnoÅ›ci Einsteina